Qloballaşmanın cənub Şərqi Asiyaya təsirləri və Çin - ABŞ qarşıdurması

Məlum olduğu kimi, qloballaşma ümumdünya-tarixi miqyasda uzun müddət bu və ya digər dərəcədə əhatə edən bir hadisə, beynəlxalq əhəmiyyətli müxtəlif siyasi, iqtisadi, mədəni, informasiya təyinatlı amillərin ayrı-ayrı ölkələrin sosial varlığına hərtərəfli artan təsir prosesidir.
Qloballaşmanın başlıca nəticəsi beynəlxalq əmək bölgüsü, kapitalın, insan və istehsal resurslarının planet miqyasında miqrasiyası, qanunvericiliyin, iqtisadi və texnoloji proseslərin standartlaşması və ayrı-ayrı ölkələrin mədəniyyətlərinin yaxınlaşması və birləşməsidir.
Qlobal iqtisadiyyatı xaricdə mülkiyyət formasından asılı olmayaraq öz ölkələrinin milli maraqlarını müdafiə edən və xarici iqtisadi siyasətinin aləti olan transmilli şirkətlər yaradır. Yalnız ən böyük və ya çoxsaylı TMK-ya malik olan ölkələr qlobal bazarlar yaratmaq, kapitalın və digər istehsal amillərinin beynəlxalq hərəkətini təşkil etmək, özləri üçün seçmək və beynəlxalq əmək bölgüsündə ixtisaslaşmanı başqalarına tətbiq etmək üçün gücə malikdirlər. Belə ki, dünyanın bəzi ölkələri və regionları qaydaları müəyyən edir və qloballaşma meyllərini müəyyən edir, özləri üçün əlverişli olan xarici şərait yaradır, digərləri isə bu və ya digər formada yalnız xarici şəraitə uyğunlaşır.
Buna görə də, digər regionlarda olduğu kimi, Cənub-Şərqi Asiya ölkələrində də qloballaşma prosesi təkcə onların iştirakını artırmaqla məhdudlaşmır. Qlobal iqtisadi əlaqələr, həm də iqtisadi trayektoriyaya artan təsir göstərir bu ölkələrin inkişafı, eləcə də forma və səviyyədə əhalisinin böyük əksəriyyətinin həyatı, onlara bəzi yerlərdə daha çox, digərlərində isə daha az aşkar beynəlxalq xarakter verir. Əvvəlcə bu proses yalnız əhatə olundu coğrafi baxımdan bir-birinə yaxındır.Ölkə və bölgə qrupları, xüsusən də bu kimi Avropadan əvvəlki dövrdə Uzaq Şərq, Cənubi və Cənub-Şərqi Asiyada yer müstəmləkə genişlənməsi və əsasən xarici ticarət əlaqələri ilə məhdudlaşırdı. Araşdırmalar zamanı Cənub-Şərqi Asiya ölkələrinin ikinci qrupa aid olduğunu deməyə əsas verir.
Tarixi boyu Cənub-Şərqi Asiya fövqəldövlətlərin kəsişməsində olub, onları kənd təsərrüfatı gücü və ölkələrin öz tərəfdaşlarına açdığı ticarət və iqtisadi yolları ilə cəlb edib. Bu gün əsas qarşıdurma Çin və ABŞ arasında gedir: birincilər regiona pul yatırmaq, eyni zamanda öz infrastrukturunu öz hərbi texnikası ilə qorumaq məqsədi daşıyır, ikincilər yumşaq gücdən istifadə edirlər, lakin siyasi baxımdan hər yerdə Pekinə uduzurlar. Onların heç biri açıq müxalifətə can atmır, Cənub-Şərqi Asiya ölkələri əməkdaşlıqda incə balans tapmağa çalışır. Ekspertlərin fikrincə, Myanmanı hərbi çevrilişlərə qarşı həssas edən ABŞ və Çin arasındakı qarşıdurma olub. Baş verən çevriliş zamanı ABŞ və digər Qərb ölkələrinə qarşı güc nümayişi kimi qiymətləndirilib. ABŞ Maliyyə Nazirliyinin məlumatına görə, Myanma rəhbərliyi hərbi texnikanı Vaşinqtonun qara siyahısında olan xaricilərdən, o cümlədən Rusiyadan alır.
Çinin Balkanlarda regional siyasətin iştirakçısı kimi meydana çıxması isə tamamilə yeni bir hadisədir. Çinin həm iqtisadiyyatda, həm də siyasətdə təsiri durmadan artır, hərbi əməkdaşlığı gücləndirmək üçün qarşılıqlı addımlar atılır. Çin şirkətləri regionda iqtisadi inkişafın asılı olduğu ən mühüm investorlara çevrilib və Çin bankları regionda iri infrastruktur layihələrini maliyyələşdirir. Mədəniyyət siyasətində də Çinin iştirakı nəzərə çarpır, elmi əməkdaşlıq mərkəzləri yaranır. Aİ və NATO-nun Çinə geosiyasi rəqib kimi baxdığını nəzərə alsaq, onların Çini Balkanlarda cilovlamaq üçün institusional mexanizmlərdən və iqtisadi təzyiqlərdən istifadə etdikləri şübhəsizdir. Lakin Çin və Balkan ölkələri arasında əməkdaşlığın nəticələrini nəzərə alsaq, bu formatın perspektivləri var. Lakin bu əməkdaşlıq gələcəkdə ciddi problemlərlə üzləşir.
Vaşinqtonda isə son üç administrasiya Çinin Cənub-Şərqi Asiyaya genişlənməsinə qarşı durmağa çalışır. Bu canlı rəqabət üçün bir nümunə Kambocadır. Bir tərəfdən, ölkə Pekinin köməyi ilə iqtisadi inkişaf imkanı əldə edir və bununla da öz daxili siyasi rejimini gücləndirir. Digər tərəfdən, Kamboca Ağ Evə və onların müttəfiqlərinə ixrac istiqamətləri və Çindən həddindən artıq asılılığa qarşı tarazlıq kimi lazımdır. Si Tsinpinin 2016-cı ildə Phnom Penh-ə dövlət səfəri güc balansını kəskin şəkildə dəyişməsinə səbəb oldu. Kamboca ABŞ-la bütün hərbi təlimləri dayandırdı və Çinlə 2018, 2019, 2020 və 2023-cü illərdə təkrarlanan birgə hərbi təlimlərə başladı. Eyni zamanda, ABŞ-Kamboca əlaqələri isə pisləşməyə başladı. Vaşinqton Kamboca müxalifətinin lideri Kem Sokha qarşı dövlətə xəyanət işində iştirak edirdi, bunun fonunda Pnom Penh özünün Ream hərbi dəniz bazasını yenidən qurmağa, onu ABŞ obyektlərindən təmizləməyə başladı. Dialoqu yalnız 2022-ci ilə qədər normallaşdırmaq mümkün oldu, o zaman covid məhdudiyyətləri çinli turistlərin axını azaldı və Pekinin Kambocanın dövlət borcunda payı 2019-cu ilin sonundakı 47,48%-dən 2023-cü ilin birinci rübünün sonunda 38,72%-ə düşdü.
Eyni zamanda ABŞ-ın rəsmi qurumları, məsələn, Konqres tərəfindən yaradılmış Sülh İnstitutu qəti addımlar üçün səbəblər axtamaqda davam edir. 2023-cü ilin iyul ayında onun bazasında Cənub-Şərqi Asiyada transmilli cinayətlər mövzusunda iclas keçirildi. Çıxış edənlərin fikrincə, cinayət sindikatları güclü biznes şəbəkələri, korrupsioner məmurlar və yerli silahlı aktyorlar şəbəkəsinə yerləşdirilib və bu halda ABŞ-ın cavabı sərt olmalıdır.
Birləşmiş Ştatlar isə təmkinli qalmaq və Pekinin təxribatlarına boyun əyməmək şərti ilə birbaşa Çin və Birləşmiş Ştatlar arasında hərbi münaqişə yaratmaq fikrində deyil. Əks halda, hər iki tərəfin münaqişəyə başlamaq üçün kifayət qədər səbəbləri var: Tayvanın statusundan tutmuş kiberməkanda Çin-Amerika qarşıdurmasına və Çinin Hindistanla çətin münasibətlərindən irəli gələn mübahisələrə qədər bunlara misaldır.

Qalib Zeynalov
Azərbaycan Universiteti
IV kurs