Üç şeirin izi ilə...

Əsrinin Füzulisi, Hafizi sayılan Məhəmmədhüseyn Şəhriyar yaradıcılığı 1991-ci ildə BDU-nu bitirən zaman diplom işim olmuşdur. O zaman indiki qədər çox material tapmaq mümkün deyildi ustad sənətkar haqqında. Kitabxanalardakı araşdırmalar dənizin dərinliklərindən incilər axtarmağa bənzəyirdi. Sovet dövrünün dəmir məngənəsi üstümüzdən hələ çəkilməmişdi.
Bunu da bilirdim ki, ruhu qarşısında ehtiramla baş endirdiyim gözəl xnım, ziyalı insan Həkimə xanım Billuri Şəhriyar yaradıcılığının araşdırmaçısı, şəhriyarşünas idi. Böyüklükdə sadəlik olduğunun fərqində olaraq inamla AMEA-ya üz tutdum, orada tapdım onu. Otaqda tək idi. Stolların yerini dəyişirdi. Məni görən kimi:”Qızım, tut bunu...”deyə çoxdan tanıdığı adam kimi mənimlə-diplom işi yazan gənc bir tələbə ilə elə mehriban, isti münasibət, ünsiyyət yaratdı, həyəcanım, gərginliyim bir anda qapının arxasında qaldı. Mənə dedi ki, bir kitab üzərində çalışıram. Ustad sənətkarın şeirlərinin tərcüməsi ilə məşğulam. Bəziləri hələ əlimdə yarımçıq, başa çatdırmamışam. Bitirən kimi kitabı çapa verəcəyəm. Amma əlyazmalarımın bir nüsxəsini sənə verəcəyəm.
(Sonralar 1993-cü ildə Həkimə Billuri və Nazim Rizvanın tərtibçiliyi ilə “Yalan dünya”adlı M.Şəhriyarın əsərlərindən ibarət olan həmin kitab nəşr olundu. Ön sözün müəllifi və ixtisas redaktoru H.Billui olaraq.)
Elə həmin dəqiqə otaqdakı şkafın siyirməsindən böyük həcmli səliqə ilə üst-üstə yığılmış yazılar verdi mənə.
Sevincimin həddi-hüdudu yox idi.Sanki çiynimdən günlərlə ağırlığı altda əzildiyim bir yük götürülmüşdü. Dərin hörmət və ehtiramla mərhum xanım ziyalımızdan ayrıldım.
Sonralar namizədlik işim tamam başqa mövzuda olsa da, XX əsrin mütəfəkkir, filosof şairi Şəhriyar barədə araşdırmam ustad sənətkarı daha da dərindən tanımama səbəb oldu, bildim ki:
Fələk, mən Şəhriyaram, bil, gəl etmə bunca namərdlik,
Mənəm həm eşqin Allahı, həm İran şerinin şahı!
deməkdə haqlıymış. M.Şəhriyar XX əsr farsdilli, anadilli şeirimizin şahı olmuşdur.
Poeziyanın şahı olan Şəhriyar özünü şəxsi həyatda dərvişə bənzətmiş, “istəmirəm övladlarım mənimtək dərvişvari həyat sürsünlər”demişdir.
Dünyanı dərindən anlayan filosof şairlərin, çox ağıllı insanların düşüncələrində oxşarlıqlar çox olub. Dünyanı “murdar leş” adlandıran Nəsimi hürufilərə qoşulanadək elmini artırmaqla məşğul olmuşdur. Elmi dərin olanlar dünyanı dəyərsiz hesab etmişlər.
Əsli dənidir dünyanın, zatında yoxdur bir əlif,
Tərkibinə gəl bax anın, şol yavu nunü dalına.
M.Şəhriyarın da atası Hacı Mirağa Xoşginabi tanınmış vəkil olmuş hələ o dövrdə oğluna xüsusi müəllim tutaraq fransız dili öyrətmişdi. M.Şəhriyar Tehran Darülfünunun tibb fakültəsində təhsil almışdır. Dünyanı dərk edən filosof şairlər haqsızlıqlara, ədalətsizliklərə göz yuma bilmirdilər.
Sənin bəhrin yiyən kimdir?
Kiminkisən, yiyən kimdir?
Sənə doğru deyən kimdir?
Yalan dünya, yalan dünya!
***
Səni fərzanələr atdı,
Qapıb divanələr tutdu,
Kimi aldı, kimi satdı
Satan dünya, alan dünya!
***
Atı əzəl dağa saldıq,
Yorulduqca dalı qaldıq,
Atı satdıq, ulaq aldıq,
Yəhər oldu palan dünya!
M.Şəhriyar haqda sonralar çox yazılar çap olundu, onun yaradıcılığını tədqiq edən gənc alimlər müəyyən sözlər dedilər.
Mən böyük sənətkarın bir şeirinə diqqət çəkmək istəyirəm.
M.Şəhriyar Tehran Darülfunu tibb fakültəsində təhsil alarkən Sürəyya adlı qıza aşiq olmuşdu. Sürəyya şairin ilk məhəbbəti, coşqun gənclik illərinin ilk həzin, lirik, saf duyğuları idi. Sürəyyanı eyni zamnda Rza şah Pəhləvinin qardaşı oğlu Əbdülhüseyn Teymurtaş da sevirdi. O, Şəhriyarı universiteti bitirməsinə 6 ay qalmış Nişapura sürgün etdirir. Ə.Teymurtaşın o zaman SSRİ MTN-i ilə əlaqəsi olduğu fikirləri də var. Sonralar elə bu əlaqələrdəki yarıtmaz hərəkətləri ucbatından Tehrandakı Qəsr zindanına salınıb orada zəhərləndirilərək öldürülsə də, ustad sənətkar “ onu mənim cəddim öldürdü”fikirini söyləmişdi.
Universitetin son kursunda yazdığı “Behcətabad xatirəsi” gənclik illərində yazılsa da, bu şeir:
Şair ola bilməzsən anan doğmasa şair,
Missən, a balam, hər sarı köynək qızıl olmaz.
deyən şairin anadangəlmə istedadlı şair olduğunu sübut edən mükəmməl yaradıcılıq nümunəsidir.Şəhriyarın şairliyi, doğrudan da, Allah vergisi olub. Onun üçün mövzu, qafiyə, forma seçmək problem olmayıb, istedadı özü ilə bərabər dünyaya gəlib.
M.Şəhriyar kimi qəlbi saf, dürüst, sözünü çəkinmədən deyən, hər kəlməsinin məqamını və yerini bilən, eyni zamanda emosional, həm də vəfalı, sədaqətli bir insanın sevgisi, əlbəttə, “Şəhriyar”dastanı olar.
Əbdülhüseyn Teymurtaş onu sürgünə göndərməzdən əvvəl Şəhriyar Sürəyya ilə görüşmək barədə razılığa gəlmişdilər. Zatən Şəhriyarın Sürəyyagilin ailəsi ilə gediş-gəlişi vardı. Sürəyyanın atası polkovnik rütbəli hərbçi idi. Şəhriyarı saf, dürüst bir gənc kimi sevir, qızının da bu gənclə gözəl münasibətinə etiraz etmir, bunu xoş qarşılayırdı.
Şəhriyar Behcətabad parkında səhərəcən “Dəli Pəri”, “Pəri” adlandırdığı sevdiyini gözləyir, o isə gəlib çıxmır. Canından artıq sevdiyi Sürəyyanı son dəfə görə bilməməyin nisgili gəncin qəlbində əbədi qübara çevrilir.
Ulduz sayaraq gözləmişəm hər gecə yarı,
Gec gəlmədədir yar, yenə olmuş gecə yarı.
Gözlər asılı, yox nə qaraltı, nə də bir səs,
Batmış qulağım gör nə döşürməkdədi darı.
Bir quş ayığam söyləyərək gahdan inildər,
Gahdan onu da yel deyə laylay huş aparı.
Yatmış hamı, bir Allah oyaqdır, daha bir mən,
Məndən ağaöı kimsə yox, ondan da yuxarı.
Qorxum budu, yar gəlməyə, birdən yarıla sübh,
Bağrım yarılır, sübhüm açılma, səni tarı!
Dan ulduzu istər çıxa, göz yalvarı çıxma,
O çıxmasa da, ulduzumun yoxdu çıxarı.
Gəlməz, tanıram baxtımı, indi ağarar sübh,
Qaş beylə ağardıqca, daha baş da ağarı.
Eşqin ki qərarında vəfa olmayacaqmış,
Bilməm ki, təbiət niyə qoymuş bu qərarı?...
Sonadək vermədiyim bu nadir, qiymətli poeziya nümunəsinin hər misrasında hüzn, həyəcan, qəm, kədər, boynubüküklük görürük. Ürəyi çırpına-çırpına sevdiyinin yolunu gözləyən, qaranlıq çəkildikcə həyəcanı artan gənci tufanlı dənizdə batmış gəminin dor ağacına son ümidi kimi sarılan insanın yaşam ümidinə bənzətmək olur.
Bu şeirin çox misrasını şah beyt adlandırmaq olar. Amma hörmətli oxucunun diqqətini 2 misraya yönəltmək istəyirəm:
Yatmış hamı, bir Allah oyaqdır, daha bir mən,
Məndən aşağı kimsə yox, ondan da yuxarı.
Poeziya aləmi elə bir dərya, elə ümmandır ki, çox dahi şairlər özündən əvvəl yaşamış ustad şairlərin yaradıcılığına müraciət edərək sevdiyi şeirlərinə nəzirələr yazmış, fikirlərindən, ideyalarından bəhrələnmiş, rədifləri, qafiyələri təkrar etmişlər. Necə ki N.Gəncəvi, Qətran Təbrizi yaradıcılığından yüzlərlə şairlər bəhrələnmiş, Füzuli Həbibiyə, Ş.İ.Xətai Nəsimiyə, M.Ə.Sabir Namiq Kamala və onlarla nümunələr çəkə biləcəyimiz şairlər digər ustad şairlərə nəzirələr yazmışlar.
İndi isə görkəmli türk şairi Nəcib Fazil Kısakürek(1904-1983) yaradıcılığına qısaca nəzər salaq. 1934-cü ildən etibarən Nakşi Şeyxi Əbdülhakim Arvaci həzrətləri ilə tanış olduqdan sonra fikir və düşüncələrində dönüş baş verdi. Corc Bayron, Şekspir və b. görkəmli Avropa şairlərinin əsərlərini orijinaldan oxuyan N.F.Kısakürek təsəvvüf ədəbiyyının dərinliklərinə baş vurmağa başlamışdır.
Siyasi yazılarıına görə həbsxana həyatı yaşayan Nəcib Fazılın əsərlərindən bir neçə misralara diqqət edək.
“Zindandan Mehmete bir məktub” şeirindən:
...Somurtuş ki bıçak, nara ki tokat;
Zift dolu gözlerde karanlık kat-kat...
Yalnız seccademin yününde şefkat;
Beni kimsecikler okşamaz madem,
Öp beni alnımdan, sen öp, seccadem!
**********
“Sakarya türküsü” şeirindən:
İnsan bu , su misali, kıvrım-kıvrım akar ya,
Bir yanda akan benim, öbür yanda Sakarya....
Necib Fazıl şeirlərində işlətdiyi bəzi məşhur sitatlara nəzər salaq:
Ölüm! Gözəl şey budur, pərdə ardından xəbər,
Heç gözəl olmasaydı ölürmüydü peyğambər?
***
Ya İslamla yüksəlir, ya inkarla ölürsün,
Bu yol mezarda bitmiyor, getdiyinde görürsün.
***
İndi isə Nəcib Fazıla aid edilən (Türkiyədə buna şübhə ilə yanaşanlar, misraların Nəcib Fazıl zamanından əvvələ aid olduğunu da iddia edənlər var) iki misraya nəzər salaq:
Varmı Allahdan yuxarı, qəbirdən aşağı,
Toparlan, ruhum, gidiyoruz, sen yukarı, ben aşağı.
Bu misraların qəlibi, rüşeymi ustad Şəhriyarın yuxarıda haqqında danışdığımız “Behcətabad xatirələri” şeirindəki həmin bu misralardır:
Yatmış hamı, bir Allah oyaqdır, daha bir mən,
Məndən aşağı kimsə yox, ondan da yuxarı.
İndi isə sevimli şairimiz Ramiz Rövşənin(1946) yaradıcılığına sürətli bir nəzər salaq.
Öncə qeyd edim ki, R.Rövşəni filosof şair hesab etmək olar. Amma təsəffüv ədəbiyyatına R.Rövşənin, fikrimcə, aidiyyatı olmayıb. İstər M.Şəhriyar,istərsə də N,Fazıl yaradıcılığında təsəffüv ədəbiyyatı nümunələrinə kifayət qədər rast gələ bilərik. Amma bu fikirləri R.Rövşənə aid etmək olmaz.
“Axmağın yekəsi sənsən”ifadəsinin R.Rövşən variantına nəzər salaq:
İlahi, səndən də sındı ürəyim,
Məni küsdürənin yekəsi sənsən.
Dünyanın ən uzaq...ələ gəlməyən,
Boğazdan keçməyən tikəsi sənsən.
***
Keşikçisən, yerin uca
Dustağınıq gündüz, gecə.
Dünya adlı bu qopqoca
Zindanda Allah!

Nə bir dinib danışırsan,
Nə hal-əhval soruşursan,
Bir ruh kimi dolaşırsan
Hər canda Allah!
Ramiz Rövşənin bu misralarındakı inam aşağıdakı misralarla uyğun gəlmir, ağağıdakı misraları təsəvvüf ədəbiyyatı nümunəsi hesab etmək olar:
Nə var Allahdan yuxarı?
Nə var qəbirdən aşağı?
Ruhum, dur, yığış, gedirik,
Sən yuxarı, mən aşağı.
Bu misralar tamamilə N.Fazılın hesab olunan şeiri ilə eynidir. Əlbəttə, misralardakı fikir yükü bütövlükdə N.Fazıl yaradıcılığı ilə harmoniya təşkil edir, Nəcib Fazilin bütün yaradıcılığının ruhu ilə səsləşmədədir. İstər N.Fazilin şeirindən gətirdiyimiz bu nümunə, istərsə də R.Rövşən yaradıcılığındakı oxşar misraların kökü “Behcətabad xatirələri”nə gedib çıxır. Misralardakı fikir yükünün altında ustad Şəhriyarın adı çəkilən əsəri dayanır.
M.Şəhriyar elə bir ədəbi irs qoyub gedib ki, əsrlər keçəcək, yenə də onun xalqına töhfə verdiyi qiymətli poeziya xəzinəsi tükənməyəcək, hər bir istedadlı çair üçün fikir,ideya, mövzu mənbəyi olacaqdır.

Xalidə Hüseynqızı(Pirkişiyeva)
BDU-nun dissertantı.