Dövlət büdcəsinin hazırlanmasında ictimai iştirakçılıq

İctimai iştirakçılığa gələndə qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan qanunvericiliyində ictimai iştirakçılığın zəruri ilkin şərtləri nəzərdə tutulub. Azərbaycan Konstitusiyasında məlumatları “axtarmaq, əldə etmək, ötürmək, hazırlamaq və yaymaq” hüququ nəzərdə tutulub.
İctimai iştirakçılıq bir neçə formada tətbiq edilir.

– Parlamentin (Milli Məclisin) iclasları açıq keçirilir (qapalı keçirilməsin tələb olunmasa);
– “Normativ hüquqi aktlar haqqında” qanununa görə normativ hüquqi aktların layihələrinin hazırlanması işlərinin planlaşdırılmasında aşkarlıq nəzərdə tutulur və qeyd edilir ki, “dövlət proqramları və normativ hüquqi aktların layihələrinin hazırlanması planları onları təsdiq etmiş normayaratma orqanlarının aktları üçün nəzərdə tutulmuş qaydada təsdiq və dərc edilir” və “təsdiq edilmiş dövlət proqramları və normativ hüquqi aktların layihələrinin hazırlanması planları məlumat üçün əlaqədar dövlət orqanlarına göndərilir”.

Bundan başqa ictimai iştirakçılığa birbaşa əlaqəli olan iki qanun da mövcuddur. Birincisi “İnformasiya əldə etmək haqqında” qanunudur (bu barədə ətraflı bir qədər sonra yazacayıq), ikincisi isə “İctimai iştirakçılıq haqqında” qanunudur. “İctimai iştirakçılıq haqqında” qanun məsləhətləşmələrin bir neçə növünü nəzərdə tutur.

Qanuna görə ictimai maraq doğuran məsələlərin ictimai müzakirəsi və qanun layihələrinin ictimai müzakirəsi, ictimai dinləmələr, ictimai rəyin öyrənilməsi, yazılı məsləhətləşmələr nəzərdə tutulub (qeydlərinin bildirməsi üçün ictimaiyyətin azı 7 gün vaxtı olur). Bundan başqa, Nazirlər Kabinetinin qərarı ilə təsdiq edilmiş “Mərkəzi və yerli icra hakimiyyəti və yerli özünüidarəetmə orqanlarının hazırladıqları hüquqi aktların layihələrinə dair ictimai dinləmə və ictimai müzakirənin keçirilməsi Qaydası” mövcuddur. Bu sənədlərdə bir neçə vacib məqama diqqət ayrılır və terminlər konkretləşdirilir:

• İctimai müzakirə – ictimai əhəmiyyətli qərarların qəbulu zamanı müvafiq məsələlər barəsində əhalinin müxtəlif təbəqələrinin təkliflərinin hazırlanması üçün aidiyyəti dövlət və yerli özünüidarəetmə orqanlarının səlahiyyətli nümayəndələrinin, vətəndaş cəmiyyəti institutlarının nümayəndələrinin, ayrı-ayrı vətəndaşların, mütəxəssis və ekspertlərin iştirakı ilə təşkil olunmuş yığıncaq”;
• İctimai dinləmə – hüquqi aktların layihələrinə, dövlət və cəmiyyət həyatının ayrı-ayrı məsələlərinə dair ictimaiyyətlə məsləhətləşmələrin keçirilməsi və vətəndaşların məlumatlandırılması üçün aidiyyəti dövlət və yerli özünüidarəetmə orqanlarının səlahiyyətli nümayəndələrinin, vətəndaş cəmiyyəti institutlarının nümayəndələrinin, ayrı-ayrı vətəndaşların, mütəxəssis və ekspertlərin iştirakı ilə təşkil olunmuş yığıncaq.

İctimai dinləmələr və ictimai müzakirələr normativ aktın tərtib edildiyi və (və ya) parlament tərəfindən nəzərdən keçirildiyi zaman təşkil edilə bilər. Mərkəzi və yerli icra hakimiyyəti orqanlarının hər biri hazırladığı hüquqi aktların layihələrinə dair ictimai dinləmə və ictimai müzakirənin təşkili üçün özünün rəsmi internet səhifəsində xüsusi bölmə ayırmalı və hazırladığı normativ hüquqi aktların layihələrini razılaşdırılması (təsdiq olunması) üçün göndərildiyi andan özünün rəsmi internet səhifəsinin xüsusi bölməsində yerləşdirməlidir. Normativ hüquqi aktın layihəsi ilə birlikdə aşağıdakılar barədə məlumatlar təqdim edilməlidir:

– ictimai dinləmənin və müzakirənin vaxtı və keçirilməsi müddəti;

– rəy, irad və təkliflərin təqdim olunması qaydası;

– onlara baxılması və nəticələrin açıqlanacağı müddətlər.

Vətəndaş cəmiyyəti institutlarının, ayrı-ayrı vətəndaşların, mütəxəssis və ekspertlərin hüquqi akt layihəsinə dair verdikləri rəy, irad və təkliflər də rəsmi internet səhifəsində yerləşdirilməli və onlarla tanış olmaq imkanı yaradılmalıdır. Layihəyə dair təqdim olunmuş rəy, irad və təkliflərə baxıldıqdan sonra layihədə dəyişikliklər edildiyi halda layihənin yenilənmiş mətni də ictimaiyyətə açıqlanmalıdır.

Həmçinin qeyd edilməlidir ki, “İctimai iştirakçılıq haqqında” qanuna əsasən,16 məşvərətçi qurum qismində ictimai şuranın yaradılması da mümkündür. İctimai şuralar aşağıdakı hüquqlara malikdirlər:

► mərkəzi və yerli icra hakimiyyəti və yerli özünüidarəetmə orqanlarından öz fəaliyyəti üçün zəruri olan məlumatları, ictimaiyyətlə məsləhətləşmələr tələb edən məsələlər üzrə hüquqi aktların layihələrini almaq;
► ictimaiyyətlə məsləhətləşmələrin keçirilməsi barədə təkliflər vermək;
► müvafiq ərazidə və sahədə dövlət siyasətinin formalaşması və həyata keçirilməsi barədə təkliflərlə çıxış etmək;
► müvafiq sahədə dövlət siyasətinin hazırlanması və həyata keçirilməsi barədə hüquqi 16. 7-ci maddə. aktların layihələrinin hazırlanması ilə bağlı təkliflər vermək;
► ictimai əhəmiyyət kəsb edən məsələlərin həllinə dair vətəndaş cəmiyyəti institutlarının təkliflərini toplamaq, ümumiləşdirmək və mərkəzi və yerli icra hakimiyyəti və yerli özünüidarəetmə orqanına təqdim etmək;
► dövlət və cəmiyyət həyatının ayrı-ayrı məsələlərinin müzakirəsi üçün açıq tədbirlər (ictimai müzakirələr, dinləmələr, seminarlar, konfranslar, dəyirmi masalar və digər tədbirlər) təşkil etmək;
► ictimai rəyin öyrənilməsi üçün sorğular keçirmək və ya müvafiq təşkilatlara sorğu keçirilməsi barədə təkliflər vermək;
► hüquqi aktların layihələrinin ictimai müzakirəsini keçirmək;
► şuranın işinə mərkəzi və yerli icra hakimiyyəti orqanlarının, yerli özünüidarəetmə orqanlarının nümayəndələrini, vətəndaş cəmiyyəti institutlarını, ekspertləri və elmi təşkilatların, o cümlədən beynəlxalq təşkilatların nümayəndələrini, ayrıayrı mütəxəssisləri cəlb etmək;
► öz məqsədlərini həyata keçirmək üçün daimi və müvəqqəti işçi orqanlar (komitələr, komissiyalar, ekspert qrupları, işçi qruplar və s.) yaratmaq.

Real təcrübələr barədə demək bir qədər çətindir. Azərbaycanda dövlət büdcəsinin ictimai müzakirələri əsasən KİV-lər vasitəsilə həyata keçirilir. Bir çox hallarda bu müzakirələr məlumatlandırmadan daha dərinə getmir. Son dövrlər müxtəlif deputatların aktivliyi müşahidə edilsə belə, hətta eyni zamanda Maliyyə nazirliyi tərəfindən müxtəlif sənədlərin dərci müşahidə edilsə belə (misal üçün iki il dalbadal sentyabr ayında Maliyyə nazirliyi dövlət büdcə layihəsinin ilkin parametrlərini dərc edilir), ictimai müzakirələrin və ya hansısa ictimai təşkilatların bu məsələlərə dair rəylərinin öyrənilib-öyrənilməməsinə dair məlumat verilmir. Düzdür ilkin parametrlər ilə bağlı bir sıra məqalələr dərc olunur. Amma ümumi müzakirəyə səbəb olduğuna dair məlumat yoxdur (ictimai təşkilatların rəyləri və s. dərc edilmir). Milli Məclisdə isə büdcə qanunvericiliyin qəbulu sürəti isə bir çox hallarda müxtəlif müzakirələrin olma ehtimalını azaldır.

Məqalə "Güzəran" sosial araşdırmalar ictimai birliyinin Azərbaycan Respublikasının prezidenti yanında QHT-lərə Dövlət Şurasının maliyyə dəstəyi ilə həyata keçirilən "Korrupsiyanın səviyyəsinin öyrənilməsi məqsədilə ixtisaslaşdırılmış tədqiqatların və rəy sorğularının aparılmasına sair təşəbbüslər" layihəsi çərçivəsində hazırlanıb.